Sâm Báo từng được mệnh danh là “sâm tiến Vua”, mới đây đã được người dân huyện Vĩnh Lộc khôi phục và mở rộng diện tích, góp phần phát triển kinh tế địa phương. Nhiều sản phẩm được chế biến từ sâm báo Vĩnh Lộc như: cao sâm, nước uống bổ dưỡng sâm, trà sâm, rượu sâm, siro sâm, mặt nạ sâm… được thị trường ưa chuộng.
Theo người dân xã Vĩnh Hùng (Vĩnh Lộc) chia sẻ, sâm xưa kia mọc hoang trên núi Báo, nên gọi là sâm Báo, được biết đến rộng rãi vào thời nhà Hồ, cuối thế kỷ XIV đầu thế kỷ XV.
Tương truyền, năm 1397, việc xây Thành Nhà Hồ rất tốn nhiều công sức, đã có nhiều binh lính, dân phu lao lực, hy sinh. Trong một lần đi đốc thúc việc xây thành, Hồ Quý Ly chứng kiến nhóm thợ làm việc ngày đêm không biết mệt mỏi. Tìm hiểu, ông được biết nhóm người này quê ở làng Biện Thượng, xã Vĩnh Hùng, huyện Vĩnh Ninh, thuộc trấn Thanh Đô (nay là xã Vĩnh Hùng, huyện Vĩnh Lộc). Họ cường tráng là do dùng thức uống nấu từ củ sâm trên núi Báo. Hồ Quý Ly liền sai nhóm ngự y chuyên đi săn tìm loài sâm quý, nhằm thu lượm dược liệu phục vụ cho quan quân tham gia xây thành đắp lũy.
Sau này, cây sâm báo trở thành dược liệu quý dùng chữa bệnh và là thực phẩm bổ dưỡng chuyên dùng trong cung nhà Hồ, được coi là sản vật quốc gia thời vua Lê, chúa Trịnh sau này. Tuy nhiên, cây sâm suốt nhiều thế kỷ sau này ít được phổ biến hoặc chỉ được sử dụng hạn chế trong các hiệu thuốc đông y trong vùng. Sâm vẫn mọc hoang trên những triền núi Báo ở làng Bồng Thượng, xã Vĩnh Hùng.
Đến thăm HTX Tây Đô, chị Đặng Thị Nga, 39 tuổi, ở xã Vĩnh Hùng (Vĩnh Lộc) cùng 3-4 phụ nữ đang chế biến trà sâm báo. Mỗi người một công đoạn, người rửa sâm, người thái lát, số khác đem vào lò sấy, sơ chế hoặc đóng gói…
Chị Nga chia sẻ: “Do trời mưa, sâm cũng chưa đạt trọng lượng nên chị Nga chỉ đào một lượng nhỏ vừa đủ để trả đơn hàng mới nhận. Sâm Báo tầm hơn 1 tháng nữa mới vào chính vụ thu hoạch. Trồng sâm thu nhập cao và ổn định hơn hẳn các loại hoa màu khác”.
Những năm đầu, sâm sau khi thu hoạch, gia đình chị Nga chủ yếu bán củ tươi. Gần đây, gia đình chị liên kết với một số hộ khác thành lập HTX Tây Đô, mua máy móc về chuyên sản xuất trà sâm Báo.
Sản phẩm trà Sâm Báo Thảo Nga của HTX Tây Đô do chị Nga làm giám đốc cũng vừa được công nhận sản phẩm OCOP 3 sao.
Khoảng 5 năm trước, nhận thấy cây sâm Báo có giá trị kinh tế cao, một số gia đình ở địa phương đã tìm lấy hạt, nhân giống. Gia đình chị Nga đến nay đã trồng 4 vụ sâm trên diện tích 0,5 ha. Năm đầu, gia đình thu được 600kg củ, bán được 500 triệu đồng, trừ chi phí chị lãi hơn 300 triệu đồng.
Theo ông Trịnh Việt Cường, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Vĩnh Lộc, sâm Báo xuống giống khoảng tháng 2 đến tháng 4 hằng năm và tháng 9 đến tháng 12 thì cho thu hoạch. Trồng cây sâm không quá khó, song cần chú ý một số công đoạn, đặc biệt là không nhổ cỏ dại mà chỉ phủ nilon và diệt cỏ trước khi làm đất để tránh tác động tới củ sâm khi đang mùa sinh trưởng. Sâm cũng thường bị nấm gây thối cổ rễ, hiện chưa có thuốc bảo vệ thực vật đặc trị nên nông dân chủ yếu bón thêm vôi bột và làm rãnh thoát nước kịp thời để cây không bị úng…
Ông Trịnh Việt Cường, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Vĩnh Lộc cho biết thêm: Sâm báo là cây thân thảo thường mọc vào đầu xuân. Loài này ưa sáng, thích hợp với đất nhiều mùn, tơi xốp, thoát nước tốt nên trồng ở vùng đất đồi thấp. Củ sâm có vị đắng, tính mát, có thể giải nhiệt, được sử dụng làm nước uống, là dược liệu quý hiếm dùng để chữa bệnh và là thực phẩm chức năng bổ dưỡng. Sâm Báo giúp trị ho, sốt, phổi yếu, hỗ trợ điều trị chứng mất ngủ, kém ăn, suy nhược cơ thể…
Sâm Báo có hai loại gồm giống hoa đỏ và hoa vàng. Loại hoa vàng được cho có dược tính tốt hơn nên thường có giá trị cao hơn. Sâm Báo (loại hoa vàng) củ tươi bán trên thị trường tự do hiện dao động 800 nghìn đồng đến 1,2 triệu đồng mỗi kg. Theo lãnh đạo huyện Vĩnh Lộc, thu nhập từ sâm năm nay ước đạt 300-600 triệu đồng/ha tùy sản lượng cao hay thấp.
Huyện Vĩnh Lộc cũng vừa phê duyệt Đề án bảo tồn và mở rộng quy mô phát triển cây sâm Báo trên địa bàn giai đoạn 2022-2025, định hướng đến năm 2030. Theo đó, từ diện tích 15 ha trồng sâm toàn huyện năm 2021 đã nâng lên 25 ha năm 2022. Đến năm 2025, huyện Vĩnh Lộc đề ra mục tiêu mở rộng diện tích trồng sâm lên 120 ha và đến năm 2030 là 250 ha, đưa cây sâm núi Báo trở thành sản phẩm nông nghiệp chủ lực.
